Mroczna atmosfera tej sceny była zapewne dobrze znana samemu artyście, stałemu bywalcowi rzymskich wyszynków Pod Maurem, Pod Turkiem czy Pod Wilkiem, w których mężczyźni spod ciemnej gwiazdy, często w otoczeniu prostytutek, oddawali się pijaństwu i grom hazardowym, nieustannie gotowi wejść w bójkę lub szermierczy pojedynek pod byle jakim pretekstem.

Ale jak namalować to dziwne zdarzenie, w którym ktoś porzuca swe dochodowe zajęcie i staje się jednym z tułających się uczniów wędrownego kaznodziei? Jan Chryzostom opisał to po prostu tak: „Mateusz był poborcą podatkowym, utrzymującym się z bezustannej grabieży. Ale (...) w jednej chwili porzucił złe uczynki, poskromił chciwość i podążył za zyskiem duchowym”. A jak ujął to Caravaggio? Do stolika zbliżają się dwaj skromnie odziani mężczyźni i jedynie snop światła bijący znad ich głów objawia nam tajemnicę, której jesteśmy świadkami. Jednakże nie wszyscy mężczyźni spostrzegają go, podobnie jak nie wszystkich interesuje pojawienie się Chrystusa i Piotra. To moment, w którym Caravaggio, niczym w niemym filmie, konfrontuje patrzącego z zawiłą dramaturgią gestów poszczególnych postaci. Mateusz, zaskoczony iluminacją i niepewny sytuacji, wskazuje palcem w przestrzeń między sobą a swoim zajętym liczeniem pieniędzy sąsiadem, jakby upewniając się – czy to o mnie chodzi, czy może o niego? Młodzieniec siedzący po drugiej stronie Mateusza właśnie pragnie wskazać siebie, ale w tym momencie wkracza do akcji towarzyszący Chrystusowi Piotr i gestem dłoni, powtarzającym ten Chrystusowy, upewnia wszystkich, że to o Mateusza chodzi. Chrystus bezgłośnie, jedynie owym gestem, wybiera go spośród wszystkich innych – nieświadomych, niegodnych i grzesznych. Zaskoczony Mateusz nie od razu pojmuje, iż spływa na niego obowiązek, ale też łaska. Siedzący przy stoliku młodzieńcy odwracają się w kierunku światła, jednak tylko Mateusz oświecony zostaje w przenośnym, ale też realnym wymiarze. I to właśnie ukazuje Caravaggio: moment metamorfozy, przeobrażenia się grzesznika w świętego, które dokonuje się przypadkowo i może zaskoczyć nas w każdym momencie, bo nie od człowieka to zależy. Mało tego, przedstawiona scena zyskuje wymiar uniwersalny, pokazuje, że nie jest to li tylko historia biblijna, ale historia współczesna, a cud, którego jesteśmy świadkami, wydarzyć się może co noc na ciemnych ulicach Rzymu albo każdego innego miasta na ziemi. Artysta doskonale skontrastował w obrazie dwie drogi życiowe i dwa światy. Ten surowy i skromny, który reprezentują odziani w zgrzebne sukno mężczyźni wchodzący do izby, i świat zbytku, pieniędzy, ale też nieuczciwej rywalizacji, który ucieleśnia grupa siedzących mężczyzn, ubranych w wyszukane, drogie stroje i pogrążonych w liczeniu pieniędzy. Czegóż tam nie ma: aksamity, pióra, futra, pieniądze i broń. A z drugiej strony dwóch bosych nieznajomych. Jeden z nich gestem ręki, lekko opadającym, podobnym do tego, który znamy z kaplicy Sykstyńskiej i sceny Stworzenia Adama namalowanej przez Michała Anioła, wskazuje na Mateusza. I to nie Chrystus, lecz światło – symbol boskiej interwencji, które towarzyszy w obrazach Caravaggia zdarzeniom cudownym i niewyobrażalnym, jest siłą sprawczą, powodującą, że Mateusz wstanie od stolika i podąży za nauczycielem. Taka kreacja świętego, przedstawionego jakby w trakcie „łapanki”, jeszcze nigdy do tej pory nie pojawiła się w dziejach sztuki, i nic dziwnego, że od razu stała się obiektem rozważań, interpretacji, ale też krytyki. Caravaggio wykazał się bowiem w tym obrazie nie tylko sprawnością techniczną i perfekcyjnie prowadzoną reżyserią sceny, ale zaprezentował się również jako rewolucyjny wprost interpretator Biblii.  

Interpretacja, iż Mateuszem jest w obrazie starszy, brodaty mężczyzna, jest akceptowana przez większość badaczy dorobku Caravaggia, choć od lat osiemdziesiątych XX wieku funkcjonuje też inna, reprezentowana przez Thomasa Pratera i grono sympatyzujących z jego koncepcją. Jak będziemy rozumieć tę scenę, jeśli Mateusza ujrzymy nie w starszym mężczyźnie, ale w młodzieńcu siedzącym przy rogu stołu, na pierwszym planie, który nawet nie zauważył wejścia Chrystusa i św. Piotra. Tak zajęty jest liczeniem pieniędzy, że nie może oderwać od nich wzroku, a nawet – jak możemy przypuszczać – gotów jest je sobie przywłaszczyć, korzystając z chwili zamieszania. I czy to nie jego wybiera Chrystus – zwykłą szumowinę, nędznika, aby w pełni uzmysłowić nam możliwość przemiany grzesznika w świętego. Jeśli tak, mielibyśmy tu do czynienia z caravaggiowskim, genialnym zamysłem opartym na dwuznaczności, niedopowiedzeniu i grze, którą artysta prowadzi z patrzącym – jego intelektualnym zapleczem i rozeznaniem w dziedzinie sztuki.

Sam kardynał Contarelli, który pozostawił wytyczne dotyczące wystroju kaplicy swego imienia, w napisanym przed śmiercią liście bardzo dokładnie nakreślił, jak powinien zostać przedstawiony Mateusz – w sposób sugerujący pragnienie pójścia za Chrystusem. Jeśli tak, to Caravaggio sprzeniewierzył się jego koncepcji, zarówno wybierając zdezorientowanego Mateusza (z brodą), jak i – według drugiej interpretacji – zupełnie nieświadomego swej roli i posłannictwa młodzieńca. Starszy z niedowierzaniem pokazuje na niego, ale ten jeszcze nie podniósł głowy i nieświadomy jest zdarzenia, w którym przypada mu rola głównego bohatera. Jeśli taki był pomysł artysty, to należy przyznać, że Caravaggio stworzył obraz nie tylko malarsko doskonały, ale niezwykle przewrotny i zaskakujący…, jak on sam zresztą.

Powołanie św. Mateusza, Caravaggio, olej na płótnie, 1600 r., kaplica Contarellich, kościół San Luigi dei Francesi