Pogrzeb św. Petroneli Guercina – trudny temat, po mistrzowsku rozwiązany

Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca

Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca

Obraz ten został zamówiony przez papieża Grzegorza XV dla bazyliki św. Piotra (San Pietro in Vaticano). Jego bohaterką jest legendarna św. Petronela. Według jednej z wersji apokryfu była ona ukochaną córką św. Piotra, która umarła w cnocie, gdyż takie było pragnienie jej ojca. Według innej sama ślubowała celibat i nie chciała wyjść za mąż, ale pojawia się też wersja, w której Petronela pragnęła zamążpójścia, ale uniemożliwiły to śluby czystości. Jak widzimy, artysta Guercino, przed którym stanęło zadanie uwiecznienia świętej, nie miał łatwego zadania. Do końca nie wiedział, czy powodem jej chwały było męczeństwo, o którym nic nie wiadomo, czy też sam akt pozostawania w czystości. Zobaczmy, jak uporał się z tym zadaniem.

Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca
Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca
Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca
Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca
Pogrzeb św. Petroneli, Guercino, Musei Capitolini - Pinacoteca

Obraz ten został zamówiony przez papieża Grzegorza XV dla bazyliki św. Piotra (San Pietro in Vaticano). Jego bohaterką jest legendarna św. Petronela. Według jednej z wersji apokryfu była ona ukochaną córką św. Piotra, która umarła w cnocie, gdyż takie było pragnienie jej ojca. Według innej sama ślubowała celibat i nie chciała wyjść za mąż, ale pojawia się też wersja, w której Petronela pragnęła zamążpójścia, ale uniemożliwiły to śluby czystości. Jak widzimy, artysta Guercino, przed którym stanęło zadanie uwiecznienia świętej, nie miał łatwego zadania. Do końca nie wiedział, czy powodem jej chwały było męczeństwo, o którym nic nie wiadomo, czy też sam akt pozostawania w czystości. Zobaczmy, jak uporał się z tym zadaniem.

      Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino,
      Musei Capitolini - Pinacoteca

W dolnym kadrze obrazu widzimy świętą kładzioną przez trzech mężczyzn do grobu. Na jej ciele nie dostrzegamy śladów męczeństwa czy deformacji. Scenie towarzyszą kobiety i dzieci po lewej stronie i grupa mężczyzn w różnym wieku po prawej. Wyróżnia się wśród nich jeden – elegancko ubrany, najbardziej zainteresowany i najwyraźniej należący do wyższej warstwy społecznej młodzieniec. Górna część obrazu ukazuje cudowne wniebowzięcie Petroneli, klęczącej przed rozkładającym do niej ręce Chrystusem. Postacie towarzyszące pochówkowi wydają się aktywnie uczestniczyć w zdarzeniu: kobiety lamentują lub oddają się zadumie, młodzieniec pochyla się nad niknącymi w grobie zwłokami kobiety, a dwaj mężczyźni żywo komentują całą scenę. W tle dostrzegamy fragment świątyni i pozostałość bazy po nieistniejącej już monumentalnej kolumnie. Przywołują one czasy antyku, przypominając, że święta zmarła w okresie prześladowań chrześcijan, ale też sugerują rychłą klęskę i upadek pogaństwa.

Kompozycję charakteryzuje zrównoważona gra diagonali, dzięki której artysta wydobył zarówno ekspresję ziemskiego wydarzenia, jak i spokój i podniosłość sceny apoteozy świętej. Wspaniały błękit dominujący w obrazie uzupełniają brązy i beże, które dzielą scenę na trzy, przetykające się kolorystycznie części.

      Pogrzeb św. Petroneli, fragment, Guercino,
      Musei Capitolini - Pinacoteca

Co tak naprawdę przedstawia ta scena? Zapewne brak jednoznacznych informacji na temat Petroneli zdopingował artystę do ukazania jej w momencie składania do grobu. W ten sposób zadośćuczynił wszystkim legendom, które się wokół niej zebrały. Jedyną informacją, którą możemy odczytać z obrazu, jest młody wiek kobiety i jej legendarna uroda oraz istnienie tajemniczej postaci młodzieńca z białą chustką w ręce, towarzyszącego jej aż po grób.  Czy jest to moralitet wynoszący cnotę dziewictwa do rangi świętości i ukazujący Petronelę, która dokonała wyboru między ziemską i niebiańską miłością? Idea ta, tak żywa w okresie wczesnego chrześcijaństwa, w którym dziewice darzono szczególnym szacunkiem, a małżeństwo uznawano, za św. Pawłem, za twór zbyteczny i przeznaczony tylko dla tych, którzy nie radzą sobie z pokusami ciała, siedemnaście wieków później znalazła swą powtórną gloryfikację w obrazie Guercina. Powrót do tematu życia i śmierci wczesnochrześcijańskich męczenników, który silnie akcentuje sztuka Kościoła potrydenckiego (sobór trydencki), znalazł w ten sposób swe doskonałe ucieleśnienie. W przypadku innych, równie często przywoływanych w tym czasie postaci rzymskich dziewic (św. Agnieszki, św. Cecylii) podkreślana była ich czystość, ale i heroizm męczeństwa, ale u Petroneli już samo pozostawanie w dziewictwie urasta do rangi aktu heroicznego. Autor obrazu koncentruje się jednak nie tylko na nim: pokazuje widzowi jego drugi akt – spotkanie z Chrystusem jako niebiańskim oblubieńcem w zaświatach, które jest nagrodą i celem przykładnego życia. Te mistyczne zaślubiny, które widzimy na barokowych ołtarzach – św. Teresy czy św. Katarzyny ze Sieny, i których mistyczki te doświadczają za życia, przeniesione zostały w tym przypadku w wymiar pozaziemski. Takiej interpretacji dowodzi fakt, że Petronela składana jest do grobu w wianku sugerującym dziewictwo, natomiast w niebiańskich przestrzeniach jest go już pozbawiona. Nagie, piękne ciało Chrystusa, okryte jedynie w partii genitalnej, jego ramiona, otwarte w geście powitania, ale też oddania, sugerują dwuznacznie nagrodę, jaka czeka Petronelę. Jest nią korona (a może diadem ślubny), niesiona w momencie spotkania Chrystusa z Petronelą przez anioła, który jednoznacznie przypomina amora.

Na początku XIX wieku obraz znalazł się w zbiorze obiektów przywłaszczonych przez Napoleona Bonaparte, które udekorowały paryski Luwr. Do Rzymu, jak wiele dzieł sztuki, powrócił w 1818 roku dzięki staraniom Antonia Canovy, a obecnie znajduje się w kolekcji kapitolińskiej (Musei Capitolini – Pinacoteca).

W ołtarzu św. Petroneli w bazylice św. Piotra do dziś możemy zobaczyć tę scenę. Nie jest to jednak płótno, ale dokładnie go naśladująca mozaika.

 

Guercino, Pogrzeb św. Petroneli, 1623, 720 x 423 cm, Pinacoteca Capitolina (Musei Capitolini)